Η αρχαία Αίγυπτος ήταν και εξακολουθεί να είναι μια ζωντανή πρόκληση για κάθε αντικειμενικό και ανοικτόμυαλο ερευνητή. Δεχόμενοι την πρόκληση αυτή ξέρουμε ότι θα ανοιχτούν μπροστά μας εκατοντάδες αινίγματα και θα γκρεμιστούν πολλές λανθασμένες αντιλήψεις πάνω στις οποίες είχαμε οικοδομήσει με αυτοπεποίθηση και σιγουριά την υπεροχή του σύγχρονου πολιτισμού μας…
Ήδη από την αρχή της κλασσικής εποχής, όταν μιλούσε κάποιος για την Αίγυπτο, τη χώρα των πυραμίδων, ήταν σαν να μιλούσε για τηχώρα του μυστηρίου. Και πράγματι, όσο περισσότερα πράγματα μαθαίνει κανείς γι’ αυτήν, όσο περισσότερα κείμενα μεταφράζονται, όσο περισσότερα ευρήματα ανακαλύπτονται, τόσο περισσότερες έρευνες και αναλύσεις πραγματώνονται, τόσο πιο πολλά αινίγματα αντιμετωπίζονται, δηλαδή τόσο πιο πολύ είναι κάποιος σε θέση να αποδεχθεί το μυστήριό της.
Αυτό συμβαίνει ίσως πιο έντονα στον τομέα της τεχνολογίας, γιατί παρόλο που σήμερα ο πολιτισμός μας αποτελεί καθαρό προϊόν της τεχνολογικής ανάπτυξης, δεν έχει καταφέρει να δώσει ικανοποιητικές απαντήσεις σε τεχνολογικά αινίγματα που βγήκαν στην επιφάνεια μόλις πριν από ένα αιώνα ή και λιγότερο ακόμα. Απλώς είναι σε θέση να τα δεχτεί σαν τέτοια. Βήμα μεγάλο αυτό όμως, γιατί πριν μερικές δεκαετίες το επιστημονικό κατεστημένο δεν μπορούσε να προβληματιστεί πάνω σ’ αυτό το θέμα και αγνοούσε την ύπαρξη κάθε τεχνολογικής πρόκλησης στην αρχαία Αίγυπτο. Και το φαινόμενο αυτό μπορούμε να το γενικεύσουμε για όλη την αρχαιότητα.
Μόλις πρόσφατα, τις τελευταίες δεκαετίες, οι έρευνες και η απομάκρυνση από την υλιστική ιδεολογία επέτρεψαν να καταλάβουμε ότι ίσως οι αρχαίοι διέθεταν, με τον τρόπο τους, που είναι διαφορετικός από το δικό μας, το σημερινό, επιστημονικά, τεχνολογικά και φιλοσοφικά συστήματα που δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουν από τα σύγχρονα… και σε κάποιες περιπτώσεις τα ξεπερνούν κιόλας. Θα δούμε μερικά απ’ αυτά, που αφθονούν στην Αίγυπτο, σε αυτό το μικρό άρθρο.
Πριν μπούμε όμως στο καθ’ εαυτό θέμα θα ήταν σκόπιμο να κάνουμε ορισμένες διευκρινίσεις. Η πρώτη είναι το παρατηρούμενο φαινόμενο της "Αιγυπτιακής αντεξέλιξης", το οποίο παραβιάζει το "θετικιστικό"πιστεύω της συνεχόμενης προόδου του πολιτισμού, της ευθύγραμμης ανηφορικής πορείας στην αντεξέλιξη ή στο ξετύλιγμα της ιστορίας. Έτσι, στην Αίγυπτο -και σε μικρότερο βαθμό στους Μάγιας και τους Σουμέριους- η τεχνολογία φαίνεται ότι αντί να εξελίσσεται με την πρόοδο της ιστορίας, ακολουθεί αντίστροφη πορεία. Τα τεχνολογικά επιτεύγματα των τεσσάρων πρώτων ή πέντε Δυναστειών δεν μπορούν πλέον να επαναληφθούν στις επόμενες, και καθώς προχωράμε στην εποχή της μεγάλης αυτοκρατορικής εξάπλωσης με τον Ραμσή η τεχνολογία και η επιστημονική γνώση υφίστανται καμπή. Γι’ αυτό, τα περισσότερα, αν όχι όλα, τα τεχνολογικά αινίγματα της Αιγύπτου αφορούν εκείνες τις πρώτες εποχές -για τις οποίες έχουμε όμως πολύ λιγότερα ιστορικά στοιχεία- και όχι τις μεταγενέστερες.
Η δεύτερη διευκρίνιση αφορά την εν μέρει λανθασμένη κοινή πίστη ότι οι πυραμίδες της Αιγύπτου χρησίμευαν ως τάφοι των Φαραώ. Το ζήτημα αυτό απασχόλησε τους αρχαίους ιστορικούς από την εποχή του Ηρόδοτου και μετά, καθώς και τους σύγχρονους Αιγυπτιολόγους. Έτσι τίθεται το ερώτημα αν τα πυραμιδικά συμπλέγματα χρησίμευαν μόνο ως τάφοι ή είχαν και άλλες λειτουργίες, τελετουργικές, μυητικές και άλλες που ίσως μας διαφεύγουν. Η αιγυπτιολογία ονόμασε αυτό το αίνιγμα "κρίση των πυραμίδων" Και αυτό, γιατίσύμφωνα με τους αρχαιολόγους, τουλάχιστον το 50% των πυραμίδων δεν προορίζονταν για τάφοι(πληροφοριακά αναφέρεται ότι κατά μήκος του Νείλου βρίσκονται περίπου 70 πυραμίδες, που οι περισσότερες, εκτός κάποιων μικρών εξαιρέσεων που επιβεβαιώνουν το γενικό κανόνα, κατασκευάστηκαν από τις πρώτες πέντε Δυναστείες και αποτελούν δείγματα ανώτερης τεχνολογίας. Οι άλλες, οι νεώτερες, αποκαλύπτουν μια πολύ κατώτερη τεχνολογία κατασκευής). Χρόνια πριν, υπέθεταν ότι οι πυραμίδες και οι τάφοι που ήταν λεηλατημένοι περιείχαν κάποια μούμια και μεγάλους θησαυρούς σαν αυτούς του Τουταγχαμών. Όταν όμως οι αρχαιολόγοι επισκέφτηκαν για πρώτη φορά εκείνα τα μνημεία και βρήκαν τις σαρκοφάγους άθικτες με τις σφραγίδες τους απείραχτες αλλά εντελώς άδειες, υπέθεσαν ότι πολλοί αρχαιοκάπηλοι και ληστές θα είχαν περάσει τις ίδιες απογοητευτικές εμπειρίες.
Αυτό το χαρακτηριστικό των πυραμίδων και των τάφων μπορεί να οφείλεται στο δυαδισμό των Φαραώ που βασίλευαν ταυτόχρονα στην Άνω και στην Κάτω Αίγυπτο, όπως εκφράζει ο συμβολισμός του διπλού στέμματος Πσεντ. Δεν είναι παράξενο λοιπόν το γεγονός να έφτιαχναν δυο τάφους, ένα στο βορρά και έναν άλλο στο νότο. Ανακαλύφθηκε, για παράδειγμα, ότι ένας τάφος στην Άβυδο προοριζόταν για έναν Φαραώ της Άνω Αιγύπτου, ενώ ένας όμοιος τάφος στη Μέμφιδα για τον ίδιο Φαραώ ως βασιλιά της Κάτω Αιγύπτου.
Στην Τρίτη Δυναστεία ο Φαραώ Ζωσέρ έφτιαξε μια πυραμίδα, τη μόνη κλιμακωτή στη Σαχάρα, ως βασιλιάς της Κάτω Αιγύπτου. Ο τάφος στο νότο που ήταν άδειος ανήκε στον ίδιο ως μονάρχη της Άνω Αιγύπτου. Μέσα στην πυραμίδα βρέθηκε πράγματι μια μούμια, αλλά οι περισσότεροι αρχαιολόγοι αμφισβητούν ότι πρόκειται για τη μούμια του Ζωσέρ.
Μέσα στην πυραμίδα του Μυκερίνου, τη μικρότερη από τις τρεις μεγάλες του συμπλέγματος της Γκίζας, βρέθηκε μια σαρκοφάγος με μια μούμια, αλλά η ανάλυση απέδειξε ότι η σαρκοφάγος δεν ανήκε στην εποχή του Μυκερίνου -εξελληνισμένο όνομα του αιγυπτιακού Μένκα-ρα- και ότι η μούμια ήταν της χριστιανικής εποχής.
Επίσης, στη Σαχάρα, στην πυραμίδα του Σεκέμ-Κετ, όταν οι αρχαιολόγοι άνοιξαν τη σαρκοφάγο το 1954, άθικτη για χιλιετηρίδες, βρήκαν ότι δεν υπήρχε τίποτα μέσα. Και απόδειξη ότι η πυραμίδα δεν λεηλατήθηκε ποτέ αποτελεί το στεφάνι ξεραμένων ανθών που βρέθηκε πάνω στη σαρκοφάγο, που η ανάλυση με άνθρακα 14 έδειξε ότι είχε ηλικία χιλιάδων ετών. Επίσης, βρέθηκαν πολυάριθμα κοσμήματα σκορπισμένα γύρω της.
Ο Φαραώ Σνεφρού, ιδρυτής της 4ης Δυναστείας, διέταξε να κατασκευαστούν τρεις πυραμίδες, αλλά σε καμιά απ’ αυτές δεν βρέθηκαν ούτε σαρκοφάγοι, ούτε ίχνη ενταφιασμών. Το ίδιο ισχύει για τη λεγόμενη μεγάλη πυραμίδα, που αποδίδεται στο Φαραώ Χέοπα, αν και δεν βρέθηκε μέσα της καμιά γνήσια επιγραφή που να το αποδεικνύει. Έχουμε μόνο τη μαρτυρία του Ηρόδοτου, η οποία αμφισβητείται, εφόσον πολλά απ’ όσα διηγείται σχετικά μ’ αυτά που του είπαν οι Αιγύπτιοι ιερείς για εκείνη την ήδη μακρινή γι’ αυτούς εποχή αποδείχθηκαν λανθασμένα. Μέσα της δεν βρέθηκαν ούτε μούμια ούτε θησαυροί, όταν σύμφωνα με τους χρονικογράφους του Αλ-Μαμμούν τη διέρρηξαν και μπήκαν μέσα για πρώτη φορά μετά από τόσες χιλιετίες.
Επίσης άδεια βρέθηκε η σαρκοφάγος του Διοδέρφε, διαδόχου του Χέοπα, μέσα στην πυραμίδα του. Το ίδιο και η σαρκοφάγος του Χεφρίνου, που τον διαδέχθηκε. Αν και το σκέπασμα βρέθηκε σπασμένο, αποδείχθηκε ότι ποτέ δεν περιείχε καμιά μούμια στο εσωτερικό του.
Όλες αυτές οι περιπτώσεις αφορούν Φαραώ των πρώτων Δυναστειών και στην πλειοψηφία των περιπτώσεων οι σαρκοφάγοι ήταν άδειες. Εξακολουθούμε λοιπόν να μην έχουμε αποδείξεις ότι οι πυραμίδες ήταν ταφικές εγκαταστάσεις. Και θα κλείσουμε αυτήν τη λίστα "τάφων χωρίς νεκρούς" σχολιάζοντας ότι ο ιδρυτής της 12ης Δυναστείας, ο Φαραώ Αμμενεμές 1ος, έφτιαξε την πυραμίδα του μικρή και άτεχνη κλέβοντας πέτρες από άλλες παλαιότερες πυραμίδες και ναούς, γεγονός που δείχνει ότι σε εκείνη πλέον τη μεταγενέστερη εποχή είχαν χαθεί τα μυστικά της κατεργασίας των πετρών για την κατασκευή των πυραμίδων.
Από την άλλη πλευρά και σε υπεράσπιση των λίγων μουμιών που βρέθηκαν σε πυραμίδες και τάφους εκείνης της αρχαϊκής εποχής των πρώτων Δυναστειών, πρέπει να επισημάνουμε το γεγονός, θεολογικά και μαγικά δικαιολογημένο, ότι τόσο στους χριστιανικούς ναούς (καθεδρικούς ναούς της Δυτικής εκκλησίας) όσο και σε ναούς άλλων αρχαίων αλλά και σύγχρονων θρησκειών, υπήρχε η συνήθεια μέχρι πρόσφατα να θάβουν τα σημαντικά πρόσωπα (βασιλείς, άγιους, αξιωματούχους της εκκλησίας) κάτω από το πέτρινο πάτωμά τους, για να αναπαύονται σε ιερό χώρο και να τον "προστατεύουν". Αυτό το γεγονός όμως δεν αποτελεί απόδειξη ούτε δικαιολογία, για να ισχυριστούμε ότι οι ναοί χρησίμευαν μόνο και μόνο ως τάφοι.
Η πιο ενδιαφέρουσα θεωρία, και σήμερα σχεδόν παντού αποδεκτή, είναι ότι οι πυραμίδες και παρόμοια μνημεία στην Αίγυπτο χρησίμευαν κυρίως ως μυητικά κέντρα, ως Άντρα για την τέλεση των μυστηρίων, όπως εξάλλου μας διαβεβαιώνει ο Νεοπλατωνικός φιλόσοφος Ιάβλιχος.
ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΣΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΠΥΡΑΜΙΔΑ
Πάνω σ’ αυτό το θέμα υπάρχει η πιο ποικίλη βιβλιογραφία από την εποχή των Graves (1637) και Ισαάκ Νιούτον μέχρι σήμερα που καλύπτει ένα πλατύ φάσμα των πιο περίεργων και αντιφατικών θεωριών. Για παράδειγμα, μέχρι πρόσφατα οι επιστήμονες δεν συμφωνούσαν για τα πραγματικά μέτρα της Μ Πυραμίδας. Η αλήθεια είναι ότι κάθε ερευνητής έβγαζε διαφορετικά μέτρα και μοίρες προσανατολισμού εξαιτίας της ατέλειας των μετρικών συσκευών και της κατεστραμμένης βάσης του μνημείου που σκεπαζόταν από άμμο και πέτρες. Κάποια στιγμή, με τα σύγχρονα όργανα και τη βοήθεια της αιγυπτιακής υπηρεσίας αρχαιοτήτων που καθάρισε τη βάση, μπορέσαμε επιτέλους να έχουμε με πολύ μεγαλύτερη ακρίβεια τα αληθινά της μέτρα. Ακόμη και ο θεοδόλιθος του Φλίντερς Πέτρι, ερευνητή που έκανε τις πιο ολοκληρωμένες γαιοδετικές και μετρικές μελέτες στη Μεγάλη Πυραμίδα σε επιστημονικό επίπεδο στις αρχές του αιώνα μας, αναγνώρισε την αδυναμία τόσο του ίδιου όσο και των οργάνων του μπρος στη φανταστική ακρίβεια των μνημείων που μετρούσε.
Τριάντα περίπου χιλιόμετρα από το Κάιρο, η Μεγάλη Πυραμίδα δεσπόζει στο οροπέδιο της Γκίζας μονομαχώντας με το χρόνο και προκαλώντας μας να αποκαλύψουμε το βαθύ μυστήριό της. Φυλαγμένες από τη μεγάλη Σφίγγα, η Μεγάλη Πυραμίδα μαζί με τις άλλες δυο μικρότερες, του Χεφρίνου και του Μυκερίνου και άλλες πολύ μικρότερες τριγύρω, εξακολουθεί ακόμα να αποτελεί το μεγαλύτερο τεχνολογικό αίνιγμα του αρχαίου κόσμου. Για λόγους έκτασης του άρθρου δεν θα επεκταθούμε πολύ πάνω σ’ αυτό το θέμα, παραπέμπουμε όμως τον ενδιαφερόμενο αναγνώστη στο τεύχος 34 του περιοδικού μας, στο οποίο έχει δημοσιευτεί ένα ολόκληρο άρθρο γι’ αυτά.
Θα τονίσουμε όμως ορισμένα σημεία εξαιρετικού ενδιαφέροντος.
Κατά καιρούς, από την αρχή της εμμονής των επιστημόνων για τις πυραμίδες, πριν 200 χρόνια, με τις πρώτες Ναπολεόντιες μελέτες, διατυπώθηκαν διάφορες θεωρίες σχετικά με το σκοπό κατασκευής της Μ. Πυραμίδας: Ότι ήταν μια πέτρινη βίβλος γεμάτη προφητείες και αστρονομικές γνώσεις (Morton Edgar Lagrange), ότι ήταν ένα αστρονομικό τηλεσκόπιο, ένας ενεργειακός συσσωρευτής, μια μακέτα του ηλιακού συστήματος, ένας Άτλας του κόσμου, ένα κέντρο κωδικοποίησης των απόλυτων μετρικών συστημάτων, ένα βιβλίο τέλος υψηλών μαθηματικών και γεωμετρικών γνώσεων κρυπτογραφημένο πριν χιλιάδες χρόνια. Κατά καιρούς επίσης αυτές οι θεωρίες καταρίφθηκαν από άλλες και ξαναζωντάνεψαν με ανανεωμένα επιχειρήματα. Έτσι έχουμε το παράδειγμα του Φ. Πετρί που ενώ ξεκίνησε τις έρευνές του, για να διαψεύσει τις θεωρίες του Πιάζι Σμίθ σχετικά με την υψηλή επιστημονική και τεχνολογική γνώση των αρχαίων Αιγυπτίων, το μόνο που κατάφερε ήταν να ανακαλύψει νέα στοιχεία που επιβεβαίωναν αυτές. Ναι, γκρέμισε τις θεωρίες του Σμιθ σχετικά με προφητείες και τις περίεργες μονάδες μέτρησης των Αιγυπτίων, αλλά επαλήθευσε και αποκάλυψε πολύ σημαντικότερα στοιχεία από επιστημονική άποψη.
Εν συντομία, μπορούμε να αναφέρουμε ενημερωτικά μερικά από τα στοιχεία και δεδομένα που η σύγχρονη επιστημονική έρευνα έχει επαληθεύσει από όλες τις προτάσεις και τις ποικίλες θεωρίες που προτάθηκαν κατά καιρούς.
Στη Μεγάλη Πυραμίδα υπάρχουν τρεις κύριες μετρικές ιδιότητες:
1. Η περιφέρεια με ακτίνα ίση με το ύψος της πυραμίδας έχει ίδιο μήκος με την περίμετρο της βάσης της. Πρόκειται λοιπόν για τον τετραγωνισμό του κύκλου.
2. Το τετράγωνο που σχηματίζει το ύψος της πυραμίδας έχει ίδιο εμβαδόν με το καθένα από τα τρίγωνα που αποτελούν τις πλαϊνές έδρες.
3. Η διαίρεση του ύψους ενός τριγώνου των πλαϊνών πλευρών δια το μισό της βάσης του ίδιου τριγώνου ισούται με την χρυσή τομή ή Φ.
Ήδη, ο Ηρόδοτος τα έχει αναφέρει. Δεν έδωσε όμως την πρέπουσα σημασία σε ένα στοιχείο με σημαντικές συνέπειες για την κατανόηση του επιστημονικού επιπέδου των Αιγυπτίων. Ο μαθηματικός συνδυασμός αυτών των χαρακτηριστικών μας οδηγεί, κατά τον Λάθερ σε μια έκφραση για τον αριθμό π σε σχέση με το Φ, που θεωρεί εξαίσια Φ=(4/π)2. Έτσι η αξία των αριθμών π και Φ που συναντάμε στη Μεγάλη Πυραμίδα είναι πολύ πιο ακριβής από αυτές που βρίσκουμε σε μεταγενέστερη εποχή, όπως στο μαθηματικό πάπυρο του Rhind, γεγονός που ενισχύει ακόμα περισσότερο την άποψη της αντεξελικτικής πορείας της αιγυπτιακής επιστήμης καταρρίπτοντας το θετικιστικό δόγμα της "συνεχόμενης προόδου" ή γραμμικής ανάπτυξης.
Επίσης, κατά τον Α.Πόσαν η Μεγάλη Πυραμίδα, εκτός από ηλιακό κέντρο μύησης και ενεργειακός συσσωρευτής, περιείχε σε μακέτα τα μέτρα της γήινης σφαίρας: η κλίση της ισούται με τον αριθμό π, η κοιλότητα των εδρών της επιτρέπει τον προσδιορισμό των ισημεριών με λάθος 12 μόνο ωρών, ο γνώμονας της κορυφής το χειμερινό ηλιοστάσιο, καθώς και το αληθινό ηλιακό μεσημέρι με τις ώρες . Περιείχε επίσης τη γνώση για την περίοδο περιστροφής της γης γύρω από τον άξονά της και την κλίση του. Ο Δρ. Αλβάρεθ Λοπέθ αποδεικνύει επίσης ότι γνώριζαν την απόσταση από τον ήλιο, τη γωνιακή επιτάχυνση της γης στην τροχιά και άλλα αστρονομικά δεδομένα, που τεκμηριώνει άψογα στα σχετικά βιβλία του.
Ανακεφαλαιώνοντας, μπορούμε μαζί με τον Πήτερ Τόμπκινς να πούμε ότι δεν είναι δυνατόν τα αποτελέσματα που προέκυψαν από τις μετρήσεις να είχαν μπει στο μνημείο τυχαία. Οι αρχαίες αιγυπτιακές μονάδες μέτρησης αποκαλύπτουν μια αφάνταστη τελειότητα στη Μεγάλη Πυραμίδα. Οι μετρήσεις αυτές, μετά από υπολογισμούς και αναγωγές στις σύγχρονες μονάδες μέτρησης, απέδειξαν ότι η πελώρια αυτή κατασκευή είναι μια έκθεση προηγμένης τεχνολογίας.
Το αινιγματικό σε όλα αυτά δεν είναι ακριβώς το ότι οι Αιγύπτιοι είχαν τέτοιες υψηλές γνώσεις, γιατί, κακά τα ψέματα, τις έχουμε και εμείς σήμερα. Το αίνιγμα είναι πως τις απέκτησαν και πως κατόρθωσαν να εκτελέσουν τα θαυμαστά μεγαλουργήματα τους, χωρίς, υποτίθεται, να διαθέτουν τα τεράστια τεχνολογικά μέσα που έχουμε εμείς σήμερα, στην εποχή των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Πώς ένας πολιτισμός στην αυγή της ιστορίας, μόλις αναδυόμενος υποτίθεται από τη νεολιθική εποχή, ήταν σε θέση να υπολογίσει με ακρίβεια αστρονομικά και γαιοδετικά δεδομένα, τα οποία ο δικός μας πολιτισμός μόλις και μετά βίας κατάφερε να αποκτήσει τους δυο τελευταίους αιώνες;
Το μεγάλο πρόβλημα λοιπόν βρίσκεται στην αντίφαση που υπάρχει μεταξύ της αρχαιολογικής και της τεχνολογικής έρευνας. Δηλαδή, κατά την επίσημη αρχαιολογική άποψη, η έλλειψη ευρημάτων και αναφορών για μηχανήματα, εργαλεία και τεχνολογικές μεθόδους των Αιγυπτίων δικαιολογεί το συμπέρασμα ότι η αρχαία Αίγυπτος δεν διέθετε ούτε υψηλή τεχνολογία ούτε προηγμένη επιστήμη. Από την άλλη όμως, η ανάλυση των μνημείων της αποδεικνύει ακριβώς το αντίθετο. Η αντίφαση είναι φανερή, γιατί σύμφωνα με μια βασική αρχή της επιστημολογίας, δεν μπορούμε να αποδεχθούμε κάτι χωρίς τεκμήρια, χωρίς ευρήματα. Και αφού λοιπόν δεν βρέθηκαν μηχανήματα στην Αίγυπτο, ούτε υπάρχουν κλασικές αναφορές σ’ αυτά που να δικαιολογούν τέτοια μεγαλουργήματα, τότε… απλώς δεν υπήρξαν. Οι μόνες αναφορές είναι του Ηρόδοτου, που μιλάει για μηχανήματα τύπου γερανού, με τα οποία έφτιαξαν τις πυραμίδες… αλλά, ούτε αυτά βρέθηκαν. Και αν εξετάσουμε καλά το θέμα, σε περίπτωση που υπήρξαν, δεν μας αρκούν για να εξηγήσουμε πλήρως τις μεθόδους κατασκευής.
Εδώ είναι που βρίσκεται το μεγάλο μυστήριο, το αδιάβατο χάσμα μεταξύ των αρχαιολογικών δεδομένων και των τεχνολογικών αναλύσεων. Πρόβλημα που επιδεινώνεται, εφόσον οι αρχαιολόγοι αγνοούν συνήθως θέματα σχετικά με τη μηχανική και την τεχνολογία και οι μηχανολόγοι επιστήμονες αγνοούν τα αρχαιολογικά δεδομένα.
Ήδη από την αρχή της κλασσικής εποχής, όταν μιλούσε κάποιος για την Αίγυπτο, τη χώρα των πυραμίδων, ήταν σαν να μιλούσε για τηχώρα του μυστηρίου. Και πράγματι, όσο περισσότερα πράγματα μαθαίνει κανείς γι’ αυτήν, όσο περισσότερα κείμενα μεταφράζονται, όσο περισσότερα ευρήματα ανακαλύπτονται, τόσο περισσότερες έρευνες και αναλύσεις πραγματώνονται, τόσο πιο πολλά αινίγματα αντιμετωπίζονται, δηλαδή τόσο πιο πολύ είναι κάποιος σε θέση να αποδεχθεί το μυστήριό της.
Αυτό συμβαίνει ίσως πιο έντονα στον τομέα της τεχνολογίας, γιατί παρόλο που σήμερα ο πολιτισμός μας αποτελεί καθαρό προϊόν της τεχνολογικής ανάπτυξης, δεν έχει καταφέρει να δώσει ικανοποιητικές απαντήσεις σε τεχνολογικά αινίγματα που βγήκαν στην επιφάνεια μόλις πριν από ένα αιώνα ή και λιγότερο ακόμα. Απλώς είναι σε θέση να τα δεχτεί σαν τέτοια. Βήμα μεγάλο αυτό όμως, γιατί πριν μερικές δεκαετίες το επιστημονικό κατεστημένο δεν μπορούσε να προβληματιστεί πάνω σ’ αυτό το θέμα και αγνοούσε την ύπαρξη κάθε τεχνολογικής πρόκλησης στην αρχαία Αίγυπτο. Και το φαινόμενο αυτό μπορούμε να το γενικεύσουμε για όλη την αρχαιότητα.
Μόλις πρόσφατα, τις τελευταίες δεκαετίες, οι έρευνες και η απομάκρυνση από την υλιστική ιδεολογία επέτρεψαν να καταλάβουμε ότι ίσως οι αρχαίοι διέθεταν, με τον τρόπο τους, που είναι διαφορετικός από το δικό μας, το σημερινό, επιστημονικά, τεχνολογικά και φιλοσοφικά συστήματα που δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουν από τα σύγχρονα… και σε κάποιες περιπτώσεις τα ξεπερνούν κιόλας. Θα δούμε μερικά απ’ αυτά, που αφθονούν στην Αίγυπτο, σε αυτό το μικρό άρθρο.
Πριν μπούμε όμως στο καθ’ εαυτό θέμα θα ήταν σκόπιμο να κάνουμε ορισμένες διευκρινίσεις. Η πρώτη είναι το παρατηρούμενο φαινόμενο της "Αιγυπτιακής αντεξέλιξης", το οποίο παραβιάζει το "θετικιστικό"πιστεύω της συνεχόμενης προόδου του πολιτισμού, της ευθύγραμμης ανηφορικής πορείας στην αντεξέλιξη ή στο ξετύλιγμα της ιστορίας. Έτσι, στην Αίγυπτο -και σε μικρότερο βαθμό στους Μάγιας και τους Σουμέριους- η τεχνολογία φαίνεται ότι αντί να εξελίσσεται με την πρόοδο της ιστορίας, ακολουθεί αντίστροφη πορεία. Τα τεχνολογικά επιτεύγματα των τεσσάρων πρώτων ή πέντε Δυναστειών δεν μπορούν πλέον να επαναληφθούν στις επόμενες, και καθώς προχωράμε στην εποχή της μεγάλης αυτοκρατορικής εξάπλωσης με τον Ραμσή η τεχνολογία και η επιστημονική γνώση υφίστανται καμπή. Γι’ αυτό, τα περισσότερα, αν όχι όλα, τα τεχνολογικά αινίγματα της Αιγύπτου αφορούν εκείνες τις πρώτες εποχές -για τις οποίες έχουμε όμως πολύ λιγότερα ιστορικά στοιχεία- και όχι τις μεταγενέστερες.
Η δεύτερη διευκρίνιση αφορά την εν μέρει λανθασμένη κοινή πίστη ότι οι πυραμίδες της Αιγύπτου χρησίμευαν ως τάφοι των Φαραώ. Το ζήτημα αυτό απασχόλησε τους αρχαίους ιστορικούς από την εποχή του Ηρόδοτου και μετά, καθώς και τους σύγχρονους Αιγυπτιολόγους. Έτσι τίθεται το ερώτημα αν τα πυραμιδικά συμπλέγματα χρησίμευαν μόνο ως τάφοι ή είχαν και άλλες λειτουργίες, τελετουργικές, μυητικές και άλλες που ίσως μας διαφεύγουν. Η αιγυπτιολογία ονόμασε αυτό το αίνιγμα "κρίση των πυραμίδων" Και αυτό, γιατίσύμφωνα με τους αρχαιολόγους, τουλάχιστον το 50% των πυραμίδων δεν προορίζονταν για τάφοι(πληροφοριακά αναφέρεται ότι κατά μήκος του Νείλου βρίσκονται περίπου 70 πυραμίδες, που οι περισσότερες, εκτός κάποιων μικρών εξαιρέσεων που επιβεβαιώνουν το γενικό κανόνα, κατασκευάστηκαν από τις πρώτες πέντε Δυναστείες και αποτελούν δείγματα ανώτερης τεχνολογίας. Οι άλλες, οι νεώτερες, αποκαλύπτουν μια πολύ κατώτερη τεχνολογία κατασκευής). Χρόνια πριν, υπέθεταν ότι οι πυραμίδες και οι τάφοι που ήταν λεηλατημένοι περιείχαν κάποια μούμια και μεγάλους θησαυρούς σαν αυτούς του Τουταγχαμών. Όταν όμως οι αρχαιολόγοι επισκέφτηκαν για πρώτη φορά εκείνα τα μνημεία και βρήκαν τις σαρκοφάγους άθικτες με τις σφραγίδες τους απείραχτες αλλά εντελώς άδειες, υπέθεσαν ότι πολλοί αρχαιοκάπηλοι και ληστές θα είχαν περάσει τις ίδιες απογοητευτικές εμπειρίες.
Αυτό το χαρακτηριστικό των πυραμίδων και των τάφων μπορεί να οφείλεται στο δυαδισμό των Φαραώ που βασίλευαν ταυτόχρονα στην Άνω και στην Κάτω Αίγυπτο, όπως εκφράζει ο συμβολισμός του διπλού στέμματος Πσεντ. Δεν είναι παράξενο λοιπόν το γεγονός να έφτιαχναν δυο τάφους, ένα στο βορρά και έναν άλλο στο νότο. Ανακαλύφθηκε, για παράδειγμα, ότι ένας τάφος στην Άβυδο προοριζόταν για έναν Φαραώ της Άνω Αιγύπτου, ενώ ένας όμοιος τάφος στη Μέμφιδα για τον ίδιο Φαραώ ως βασιλιά της Κάτω Αιγύπτου.Στην Τρίτη Δυναστεία ο Φαραώ Ζωσέρ έφτιαξε μια πυραμίδα, τη μόνη κλιμακωτή στη Σαχάρα, ως βασιλιάς της Κάτω Αιγύπτου. Ο τάφος στο νότο που ήταν άδειος ανήκε στον ίδιο ως μονάρχη της Άνω Αιγύπτου. Μέσα στην πυραμίδα βρέθηκε πράγματι μια μούμια, αλλά οι περισσότεροι αρχαιολόγοι αμφισβητούν ότι πρόκειται για τη μούμια του Ζωσέρ.
Μέσα στην πυραμίδα του Μυκερίνου, τη μικρότερη από τις τρεις μεγάλες του συμπλέγματος της Γκίζας, βρέθηκε μια σαρκοφάγος με μια μούμια, αλλά η ανάλυση απέδειξε ότι η σαρκοφάγος δεν ανήκε στην εποχή του Μυκερίνου -εξελληνισμένο όνομα του αιγυπτιακού Μένκα-ρα- και ότι η μούμια ήταν της χριστιανικής εποχής.
Επίσης, στη Σαχάρα, στην πυραμίδα του Σεκέμ-Κετ, όταν οι αρχαιολόγοι άνοιξαν τη σαρκοφάγο το 1954, άθικτη για χιλιετηρίδες, βρήκαν ότι δεν υπήρχε τίποτα μέσα. Και απόδειξη ότι η πυραμίδα δεν λεηλατήθηκε ποτέ αποτελεί το στεφάνι ξεραμένων ανθών που βρέθηκε πάνω στη σαρκοφάγο, που η ανάλυση με άνθρακα 14 έδειξε ότι είχε ηλικία χιλιάδων ετών. Επίσης, βρέθηκαν πολυάριθμα κοσμήματα σκορπισμένα γύρω της.
Ο Φαραώ Σνεφρού, ιδρυτής της 4ης Δυναστείας, διέταξε να κατασκευαστούν τρεις πυραμίδες, αλλά σε καμιά απ’ αυτές δεν βρέθηκαν ούτε σαρκοφάγοι, ούτε ίχνη ενταφιασμών. Το ίδιο ισχύει για τη λεγόμενη μεγάλη πυραμίδα, που αποδίδεται στο Φαραώ Χέοπα, αν και δεν βρέθηκε μέσα της καμιά γνήσια επιγραφή που να το αποδεικνύει. Έχουμε μόνο τη μαρτυρία του Ηρόδοτου, η οποία αμφισβητείται, εφόσον πολλά απ’ όσα διηγείται σχετικά μ’ αυτά που του είπαν οι Αιγύπτιοι ιερείς για εκείνη την ήδη μακρινή γι’ αυτούς εποχή αποδείχθηκαν λανθασμένα. Μέσα της δεν βρέθηκαν ούτε μούμια ούτε θησαυροί, όταν σύμφωνα με τους χρονικογράφους του Αλ-Μαμμούν τη διέρρηξαν και μπήκαν μέσα για πρώτη φορά μετά από τόσες χιλιετίες.
Επίσης άδεια βρέθηκε η σαρκοφάγος του Διοδέρφε, διαδόχου του Χέοπα, μέσα στην πυραμίδα του. Το ίδιο και η σαρκοφάγος του Χεφρίνου, που τον διαδέχθηκε. Αν και το σκέπασμα βρέθηκε σπασμένο, αποδείχθηκε ότι ποτέ δεν περιείχε καμιά μούμια στο εσωτερικό του.
Όλες αυτές οι περιπτώσεις αφορούν Φαραώ των πρώτων Δυναστειών και στην πλειοψηφία των περιπτώσεων οι σαρκοφάγοι ήταν άδειες. Εξακολουθούμε λοιπόν να μην έχουμε αποδείξεις ότι οι πυραμίδες ήταν ταφικές εγκαταστάσεις. Και θα κλείσουμε αυτήν τη λίστα "τάφων χωρίς νεκρούς" σχολιάζοντας ότι ο ιδρυτής της 12ης Δυναστείας, ο Φαραώ Αμμενεμές 1ος, έφτιαξε την πυραμίδα του μικρή και άτεχνη κλέβοντας πέτρες από άλλες παλαιότερες πυραμίδες και ναούς, γεγονός που δείχνει ότι σε εκείνη πλέον τη μεταγενέστερη εποχή είχαν χαθεί τα μυστικά της κατεργασίας των πετρών για την κατασκευή των πυραμίδων.
Από την άλλη πλευρά και σε υπεράσπιση των λίγων μουμιών που βρέθηκαν σε πυραμίδες και τάφους εκείνης της αρχαϊκής εποχής των πρώτων Δυναστειών, πρέπει να επισημάνουμε το γεγονός, θεολογικά και μαγικά δικαιολογημένο, ότι τόσο στους χριστιανικούς ναούς (καθεδρικούς ναούς της Δυτικής εκκλησίας) όσο και σε ναούς άλλων αρχαίων αλλά και σύγχρονων θρησκειών, υπήρχε η συνήθεια μέχρι πρόσφατα να θάβουν τα σημαντικά πρόσωπα (βασιλείς, άγιους, αξιωματούχους της εκκλησίας) κάτω από το πέτρινο πάτωμά τους, για να αναπαύονται σε ιερό χώρο και να τον "προστατεύουν". Αυτό το γεγονός όμως δεν αποτελεί απόδειξη ούτε δικαιολογία, για να ισχυριστούμε ότι οι ναοί χρησίμευαν μόνο και μόνο ως τάφοι.
Η πιο ενδιαφέρουσα θεωρία, και σήμερα σχεδόν παντού αποδεκτή, είναι ότι οι πυραμίδες και παρόμοια μνημεία στην Αίγυπτο χρησίμευαν κυρίως ως μυητικά κέντρα, ως Άντρα για την τέλεση των μυστηρίων, όπως εξάλλου μας διαβεβαιώνει ο Νεοπλατωνικός φιλόσοφος Ιάβλιχος.
ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΣΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΠΥΡΑΜΙΔΑ
Πάνω σ’ αυτό το θέμα υπάρχει η πιο ποικίλη βιβλιογραφία από την εποχή των Graves (1637) και Ισαάκ Νιούτον μέχρι σήμερα που καλύπτει ένα πλατύ φάσμα των πιο περίεργων και αντιφατικών θεωριών. Για παράδειγμα, μέχρι πρόσφατα οι επιστήμονες δεν συμφωνούσαν για τα πραγματικά μέτρα της Μ Πυραμίδας. Η αλήθεια είναι ότι κάθε ερευνητής έβγαζε διαφορετικά μέτρα και μοίρες προσανατολισμού εξαιτίας της ατέλειας των μετρικών συσκευών και της κατεστραμμένης βάσης του μνημείου που σκεπαζόταν από άμμο και πέτρες. Κάποια στιγμή, με τα σύγχρονα όργανα και τη βοήθεια της αιγυπτιακής υπηρεσίας αρχαιοτήτων που καθάρισε τη βάση, μπορέσαμε επιτέλους να έχουμε με πολύ μεγαλύτερη ακρίβεια τα αληθινά της μέτρα. Ακόμη και ο θεοδόλιθος του Φλίντερς Πέτρι, ερευνητή που έκανε τις πιο ολοκληρωμένες γαιοδετικές και μετρικές μελέτες στη Μεγάλη Πυραμίδα σε επιστημονικό επίπεδο στις αρχές του αιώνα μας, αναγνώρισε την αδυναμία τόσο του ίδιου όσο και των οργάνων του μπρος στη φανταστική ακρίβεια των μνημείων που μετρούσε.
Τριάντα περίπου χιλιόμετρα από το Κάιρο, η Μεγάλη Πυραμίδα δεσπόζει στο οροπέδιο της Γκίζας μονομαχώντας με το χρόνο και προκαλώντας μας να αποκαλύψουμε το βαθύ μυστήριό της. Φυλαγμένες από τη μεγάλη Σφίγγα, η Μεγάλη Πυραμίδα μαζί με τις άλλες δυο μικρότερες, του Χεφρίνου και του Μυκερίνου και άλλες πολύ μικρότερες τριγύρω, εξακολουθεί ακόμα να αποτελεί το μεγαλύτερο τεχνολογικό αίνιγμα του αρχαίου κόσμου. Για λόγους έκτασης του άρθρου δεν θα επεκταθούμε πολύ πάνω σ’ αυτό το θέμα, παραπέμπουμε όμως τον ενδιαφερόμενο αναγνώστη στο τεύχος 34 του περιοδικού μας, στο οποίο έχει δημοσιευτεί ένα ολόκληρο άρθρο γι’ αυτά.Θα τονίσουμε όμως ορισμένα σημεία εξαιρετικού ενδιαφέροντος.
Κατά καιρούς, από την αρχή της εμμονής των επιστημόνων για τις πυραμίδες, πριν 200 χρόνια, με τις πρώτες Ναπολεόντιες μελέτες, διατυπώθηκαν διάφορες θεωρίες σχετικά με το σκοπό κατασκευής της Μ. Πυραμίδας: Ότι ήταν μια πέτρινη βίβλος γεμάτη προφητείες και αστρονομικές γνώσεις (Morton Edgar Lagrange), ότι ήταν ένα αστρονομικό τηλεσκόπιο, ένας ενεργειακός συσσωρευτής, μια μακέτα του ηλιακού συστήματος, ένας Άτλας του κόσμου, ένα κέντρο κωδικοποίησης των απόλυτων μετρικών συστημάτων, ένα βιβλίο τέλος υψηλών μαθηματικών και γεωμετρικών γνώσεων κρυπτογραφημένο πριν χιλιάδες χρόνια. Κατά καιρούς επίσης αυτές οι θεωρίες καταρίφθηκαν από άλλες και ξαναζωντάνεψαν με ανανεωμένα επιχειρήματα. Έτσι έχουμε το παράδειγμα του Φ. Πετρί που ενώ ξεκίνησε τις έρευνές του, για να διαψεύσει τις θεωρίες του Πιάζι Σμίθ σχετικά με την υψηλή επιστημονική και τεχνολογική γνώση των αρχαίων Αιγυπτίων, το μόνο που κατάφερε ήταν να ανακαλύψει νέα στοιχεία που επιβεβαίωναν αυτές. Ναι, γκρέμισε τις θεωρίες του Σμιθ σχετικά με προφητείες και τις περίεργες μονάδες μέτρησης των Αιγυπτίων, αλλά επαλήθευσε και αποκάλυψε πολύ σημαντικότερα στοιχεία από επιστημονική άποψη.
Εν συντομία, μπορούμε να αναφέρουμε ενημερωτικά μερικά από τα στοιχεία και δεδομένα που η σύγχρονη επιστημονική έρευνα έχει επαληθεύσει από όλες τις προτάσεις και τις ποικίλες θεωρίες που προτάθηκαν κατά καιρούς.
Στη Μεγάλη Πυραμίδα υπάρχουν τρεις κύριες μετρικές ιδιότητες:
1. Η περιφέρεια με ακτίνα ίση με το ύψος της πυραμίδας έχει ίδιο μήκος με την περίμετρο της βάσης της. Πρόκειται λοιπόν για τον τετραγωνισμό του κύκλου.
2. Το τετράγωνο που σχηματίζει το ύψος της πυραμίδας έχει ίδιο εμβαδόν με το καθένα από τα τρίγωνα που αποτελούν τις πλαϊνές έδρες.
3. Η διαίρεση του ύψους ενός τριγώνου των πλαϊνών πλευρών δια το μισό της βάσης του ίδιου τριγώνου ισούται με την χρυσή τομή ή Φ.
Ήδη, ο Ηρόδοτος τα έχει αναφέρει. Δεν έδωσε όμως την πρέπουσα σημασία σε ένα στοιχείο με σημαντικές συνέπειες για την κατανόηση του επιστημονικού επιπέδου των Αιγυπτίων. Ο μαθηματικός συνδυασμός αυτών των χαρακτηριστικών μας οδηγεί, κατά τον Λάθερ σε μια έκφραση για τον αριθμό π σε σχέση με το Φ, που θεωρεί εξαίσια Φ=(4/π)2. Έτσι η αξία των αριθμών π και Φ που συναντάμε στη Μεγάλη Πυραμίδα είναι πολύ πιο ακριβής από αυτές που βρίσκουμε σε μεταγενέστερη εποχή, όπως στο μαθηματικό πάπυρο του Rhind, γεγονός που ενισχύει ακόμα περισσότερο την άποψη της αντεξελικτικής πορείας της αιγυπτιακής επιστήμης καταρρίπτοντας το θετικιστικό δόγμα της "συνεχόμενης προόδου" ή γραμμικής ανάπτυξης.
Επίσης, κατά τον Α.Πόσαν η Μεγάλη Πυραμίδα, εκτός από ηλιακό κέντρο μύησης και ενεργειακός συσσωρευτής, περιείχε σε μακέτα τα μέτρα της γήινης σφαίρας: η κλίση της ισούται με τον αριθμό π, η κοιλότητα των εδρών της επιτρέπει τον προσδιορισμό των ισημεριών με λάθος 12 μόνο ωρών, ο γνώμονας της κορυφής το χειμερινό ηλιοστάσιο, καθώς και το αληθινό ηλιακό μεσημέρι με τις ώρες . Περιείχε επίσης τη γνώση για την περίοδο περιστροφής της γης γύρω από τον άξονά της και την κλίση του. Ο Δρ. Αλβάρεθ Λοπέθ αποδεικνύει επίσης ότι γνώριζαν την απόσταση από τον ήλιο, τη γωνιακή επιτάχυνση της γης στην τροχιά και άλλα αστρονομικά δεδομένα, που τεκμηριώνει άψογα στα σχετικά βιβλία του.
Ανακεφαλαιώνοντας, μπορούμε μαζί με τον Πήτερ Τόμπκινς να πούμε ότι δεν είναι δυνατόν τα αποτελέσματα που προέκυψαν από τις μετρήσεις να είχαν μπει στο μνημείο τυχαία. Οι αρχαίες αιγυπτιακές μονάδες μέτρησης αποκαλύπτουν μια αφάνταστη τελειότητα στη Μεγάλη Πυραμίδα. Οι μετρήσεις αυτές, μετά από υπολογισμούς και αναγωγές στις σύγχρονες μονάδες μέτρησης, απέδειξαν ότι η πελώρια αυτή κατασκευή είναι μια έκθεση προηγμένης τεχνολογίας.
Το αινιγματικό σε όλα αυτά δεν είναι ακριβώς το ότι οι Αιγύπτιοι είχαν τέτοιες υψηλές γνώσεις, γιατί, κακά τα ψέματα, τις έχουμε και εμείς σήμερα. Το αίνιγμα είναι πως τις απέκτησαν και πως κατόρθωσαν να εκτελέσουν τα θαυμαστά μεγαλουργήματα τους, χωρίς, υποτίθεται, να διαθέτουν τα τεράστια τεχνολογικά μέσα που έχουμε εμείς σήμερα, στην εποχή των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Πώς ένας πολιτισμός στην αυγή της ιστορίας, μόλις αναδυόμενος υποτίθεται από τη νεολιθική εποχή, ήταν σε θέση να υπολογίσει με ακρίβεια αστρονομικά και γαιοδετικά δεδομένα, τα οποία ο δικός μας πολιτισμός μόλις και μετά βίας κατάφερε να αποκτήσει τους δυο τελευταίους αιώνες;
Το μεγάλο πρόβλημα λοιπόν βρίσκεται στην αντίφαση που υπάρχει μεταξύ της αρχαιολογικής και της τεχνολογικής έρευνας. Δηλαδή, κατά την επίσημη αρχαιολογική άποψη, η έλλειψη ευρημάτων και αναφορών για μηχανήματα, εργαλεία και τεχνολογικές μεθόδους των Αιγυπτίων δικαιολογεί το συμπέρασμα ότι η αρχαία Αίγυπτος δεν διέθετε ούτε υψηλή τεχνολογία ούτε προηγμένη επιστήμη. Από την άλλη όμως, η ανάλυση των μνημείων της αποδεικνύει ακριβώς το αντίθετο. Η αντίφαση είναι φανερή, γιατί σύμφωνα με μια βασική αρχή της επιστημολογίας, δεν μπορούμε να αποδεχθούμε κάτι χωρίς τεκμήρια, χωρίς ευρήματα. Και αφού λοιπόν δεν βρέθηκαν μηχανήματα στην Αίγυπτο, ούτε υπάρχουν κλασικές αναφορές σ’ αυτά που να δικαιολογούν τέτοια μεγαλουργήματα, τότε… απλώς δεν υπήρξαν. Οι μόνες αναφορές είναι του Ηρόδοτου, που μιλάει για μηχανήματα τύπου γερανού, με τα οποία έφτιαξαν τις πυραμίδες… αλλά, ούτε αυτά βρέθηκαν. Και αν εξετάσουμε καλά το θέμα, σε περίπτωση που υπήρξαν, δεν μας αρκούν για να εξηγήσουμε πλήρως τις μεθόδους κατασκευής.
Εδώ είναι που βρίσκεται το μεγάλο μυστήριο, το αδιάβατο χάσμα μεταξύ των αρχαιολογικών δεδομένων και των τεχνολογικών αναλύσεων. Πρόβλημα που επιδεινώνεται, εφόσον οι αρχαιολόγοι αγνοούν συνήθως θέματα σχετικά με τη μηχανική και την τεχνολογία και οι μηχανολόγοι επιστήμονες αγνοούν τα αρχαιολογικά δεδομένα.
Παράλληλοι κόσμοι, που γεφυρώνονται μόνο με μια νέα θεώρηση, μια νέα αντιμετώπιση, πιο "ολιστική", ανεκτική και πραγματικά επιστημονική, χωρίς προκαταλήψεις.
http://www.nea-acropoli-athens.gr
Δημοσίευση σχολίου
Blogger Facebook