Πλατωνική Διάνοια και Ενάργεια

του Αλκίνοου Πρόκλου
 
Η "ενάργεια" είναι μία λέξη που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη σαφήνεια, την καθαρότητα, τη διαύγεια τόσο ενός πράγματος όσο και μιας σκέψεως ή και του λόγου. Στο λεξικό της Φιλοσοφίας του Πελεγρίνη, στο εν λόγω λήμμα διαβάζουμε τα εξής:
 «Η Ενάργεια είναι μια ψυχική κατάσταση στο πλαίσιο της οποίας ο φορέας της έχει τη βεβαιότητα ότι οι παραστάσεις που σχηματίζονται στην ψυχή του αντανακλούν αναμφίβολα τα πράγματα στα οποία οι τελευταίες αυτές αναφέρονται.»

 Η ενάργεια, μέσα από τα Πλατωνικά κείμενα, στο αισθητό επίπεδο, είναι μια ιδιότητα της οράσεως, της κάλλιστης εκείνης αισθήσεως.
 «όσο για το κάλλος, όπως είπαμε, έλαμπε ανάμεσα σε κείνα τα θεάματ
και όταν ήρθαμε εδώ, το βρήκαμε να λάμπει εναργέστατα(=διαυγέστατα) δια της εναργεστάτης(=καθαρότερη) αισθήσεώς μας. Διότι η όραση είναι η οξύτερη από τις αισθήσεις μας, που έρχεται δια του σώματος»
(Πλάτων «Φαίδρος» 250.c.8 – 250.d.4) - Απόδοση από εκδόσεις Ζήτρος, με κάποιες αλλαγές όπου κρίθηκε σωστό

«Σω: Με ποιον τρόπο θα μπορούσαμε να το αντιληφθούμε εναργέστατα(=σαφέστατα); Όταν, άλλωστε, μάθουμε τούτο, θα γνωρίσουμε, όπως φαίνεται, και τους ίδιους τους εαυτούς μας. Για τ’ όνομα των Θεών όμως, παρ’ ότι το Δελφικό επίγραμμα συμβουλεύει σωστά, εμείς δεν το εννοούμε;

Αλ: Με ποιες σκέψεις μιλάς, Σωκράτη;
 Σω: Θα σου πω, τι φαντάζομαι πως εννοεί και μας προτρέπει το επίγραμμα τούτο. Κατά πάσα πιθανότητα μάλιστα δεν μπορούμε να φέρουμε πολλά παραδείγματα γι’ αυτό, παρά μόνο σχετικά με την όραση.»
(Πλάτων «Αλκιβιάδης Α’» 132.c – 133.d) – Απόδοση από εκδόσεις Κάκτος, με κάποιες αλλαγές όπου κρίθηκε σωστό
 Σε μη αισθητό επίπεδο τώρα η ενάργεια βρίσκεται στη διάνοια, αφού στην Πολιτεία (533.D) μας λέγει:
«και το της ψυχής όμμα, που ήταν καταχωνιασμένο σε κάποιο βούρκο βαρβαρότητας, το τραβάει σιγά-σιγά και το οδηγεί προς τα επάνω χρησιμοποιώντας ως βοηθούς και συνεργάτες της τις τέχνες εκείνες που αναπτύξαμε• της αποκαλέσαμε πολλές φορές από συνήθεια επιστήμες, χρειάζονται όμως έναν άλλο χαρακτηρισμό, που να έχει μεγαλύτερη ενάργεια από τη δόξα(=απλή γνώμη) και να είναι αμυδρότερη(πιο θολή) από την επιστήμη• κάπου πρωτύτερα χρησιμοποιήσαμε τον όρο “διάνοια”».
 Εδώ μας δείχνει ξεκάθαρα ότι η «ενάργεια» τοποθετείται στη διάνοια.
 Καθώς και στο 484.C λέγει:
«Αλήθεια, λοιπόν, σου φαίνεται ότι διαφέρουν κάπως από τους τυφλούς όσοι έχουν στερηθεί τη γνώση κάθε όντως όντος και δεν έχουν εντός της ψυχής τους “μηδέν εναργές παράδειγμα(=υπόδειγμα)” και δεν μπορούν, όπως οι ζωγράφοι, να αποβλέπουν στο αληθέστατο, να προσηλώνονται σε αυτό και να το θεώνται όσο γίνεται με μεγαλύτερη ακρίβεια».
 Τι μπορεί όμως να σημαίνουν όλα αυτά; Και γιατί ο Πλάτων έχει επιλέξει μία τέτοια λέξη; Σχεδόν τίποτα στους διαλόγους του δεν είναι τυχαίο, ούτε αποτελούν χαριτωμένες ιστοριούλες, αλλά είναι συμπυκνωμένη όλη η Ελληνική ανάπτυξη για τα όντα (Οντολογία) και τους Θεούς (Θεολογία).

Η ενάργεια εκφράζει μία έννοια που δείχνει το καθαρό. Για να επέλθει η καθαριότητα στη ψυχή, αυτό επιτυγχάνεται είτε με τα μυστήρια είτε με την φιλοσοφία και δη την διαλεκτική κάτι που για το θέμα της φιλοσοφίας-διαλεκτικής το έχουμε δείξει και εδώ:
 http://www.facebook.com/topic.php?uid=184685495101&topic=26128
 http://www.facebook.com/topic.php?uid=184685495101&topic=26048

Ας έχουμε υπόψιν ότι ο Πλάτων καθορίζει 4 “διαδικασίες” με τις οποίες η ψυχή και κατ’ επέκταση ο άνθρωπος δύναται να γνωρίσει κάτι. Αυτές με σειρά από το ανώτερο προς το κατώτερο είναι:
 επιστήμη(=αληθινή, όντως γνώση) -> διάνοια -> πίστη ->εικασία

Από αυτά τα 4, τα 2 πρώτα, ανήκουν σε μία ευρύτερη έννοια, τη δόξα(=απλή γνώμη) και τα 2 τελευταία στη νόηση.
 «Θα μας είναι λοιπόν ικανοποιητικό, όπως πρωτύτερα, να ονομάζουμε το πρώτο τμήμα “επιστήμη”, το δεύτερο “διάνοια”, το τρίτο “πίστη” και το τέταρτο “εικασία”• αυτά τα δύο τελευταία να τα λέμε από κοινού “δόξα” και τα δύο πρώτα “νόηση”• να συσχετίζεται η δόξα με τη “γένεσιν” και η νόηση με την “ουσία”• και όπως συσχετίζεται η ουσία με τη γένεσιν, έτσι να συσχετίζεται η νόηση με τη δόξα, και όπως συσχετίζεται η νόηση με τη δόξα, έτσι να συσχετίζεται η επιστήμη με την πίστη και η διάνοια με την εικασία.»
(Πλάτων «Πολιτεία» 7ο Βιβλίο 534.Α) – Απόδοση από τις εκδόσεις Ζήτρος με αλλαγές όπου κρίθηκε σωστό.
 Η εικασία, η πίστη, και η διάνοια είναι οι προϋποθέσεις για να αποκτηθεί η επιστήμη(=αληθής γνώση) εκάστων των όντων. Επί αυτού ο Πλάτων στην Ζ’ Επιστολή (342.b) φέρνει το εξής παράδειγμα και συσχετίζει κάποιες έννοιες με αυτές τις προϋποθέσεις λέγοντας:

«Για κάθε ον χρειάζονται τρεις προϋποθέσεις για να αποκτηθεί η επιστήμη του• η ίδια η επιστήμη είναι η τέταρτη προϋπόθεση. Στη πέμπτη σειρά πρέπει να βάλουμε αυτό που μπορεί να γίνει γνωστό και είναι αληθινό[1]. Πρώτο είναι το όνομα, δεύτερο ο λόγος(=ο ορισμός), τρίτο το είδωλο, τέταρτο η επιστήμη. Αν θέλεις, τώρα να καταλάβεις τι λέγω, πάρε ένα παράδειγμα και για όλα τ’ άλλα σκέψου με τον ίδιο τρόπο. Λόγου χάρη υπάρχει κάτι που το λέμε «κύκλος» • τούτο εστί το όνομα ως είπαμε. Κατόπιν έρχεται ο λόγος(=ορισμός), που εκφράζεται με ονόματα και ρήματα, δηλαδή «εκείνο του οποίου η περιφέρεια απέχει από το κέντρο παντού το ίδιο» θα ήταν ο λόγος(=ορισμός) εκείνου που έχει την ονομασία «στρογγυλό», «σφαιρικό» και «κύκλος». Στη τρίτη σειρά έρχεται το αντικείμενο που το ζωγραφίζεις[2] και το σβήνεις ή που το χρησιμοποιείς σε τόρνο και καταστρέφεται. Από τούτα ο κύκλος καθ’ αυτός, που γύρω του γίνονται όλα τούτα, δεν παθαίνει τίποτα, γιατί είναι κάτι άλλο.[3] Τέταρτο έρχεται η επιστήμη και η νόηση και η αληθής δόξα[4] γύρω από αυτά. Τούτα πρέπει να τα λάβουμε ως σύνολο που υπάρχει όχι στη φωνή(ομιλία) ή στα σωματικά σχήματα αλλά στην ψυχή, και που είναι βέβαια διαφορετικό από τη φύση του καθ’ αυτού κύκλου και από τα τρία πράγματα που ειπώθηκαν προηγουμένως. Από αυτά πιο κοντά στο πέμπτο[5] πλησιάζει ο νους, χάρη στη συγγένεια και στην ομοιότητα[6]• τα άλλα πολύ απέχουν.»

Απόδοση από τις εκδόσεις Κάκτος, με αλλαγές όπου κρίθηκε σωστό.

Αφού είδαμε συνοπτικά το θέμα της διάνοιας και της επιστήμης θα περάσουμε τώρα στην ενάργεια. Ως είπαμε η ενάργεια σχετίζεται με την καθαρότητα, τη σαφήνεια. Εδώ έχουμε το εξής ενδιαφέρον.

Είναι κοινά αποδεκτά και γνωστό ότι τα μαθηματικά (όλο τα φάσμα τους, Θεωρία Αριθμών, Απειροστικός Λογισμός, Διαφορικός Λογισμός, Ολοκληρωτικός Λογισμός, Θεωρία Συνόλων, Θεωρία Αριθμών, Τοπολογία, Εφαρμοσμένα Μαθηματικά, Γεωμετρία[με όλους τους κλάδους της] την πάλε ποτέ [δεν την πρόλαβα, ΔΥΣΤΥΧΩΣ, Στερεομετρία κλπ κλπ κλπ) προάγουν και βελτιώνουν την διανοητική ικανότητα του ανθρώπου. Επιπορσθέτως είναι γνωστό το πόσο σημαντικά τα θεωρούσαν οι Έλληνες με πρώτους τον Πυθαγόρα και τους Πυθαγορείους.
 Αυτό όμως που δεν είναι και τόσο γνωστό είναι το εξής:
 Στην Πολιτεία 525.B έως 527.D κάνει λόγο ότι μαθηματικά (αριθμητική και γεωμετρία) οδηγούν τη ψυχή από τη γένεσιν στην αλήθεια και στην ουσία, ότι όσοι είναι από τη φύση τους ικανοί στους αριθμητικούς υπολογισμούς έχουν γενικά ευχέρεια σε όλες τις μαθήσεις και όσοι έχουν βραδυκίνητα μυαλά, αν εκπαιδευτούν και ασκηθούν με τα μαθηματικά γίνονται οξύτεροι, και τέλος στο 510.D λέγει ότι οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τα μαθηματικά και δη τη γεωμετρία για να δουν εκείνα που δεν θα μπορούσε να δει κάποιος με κανένα τρόπο παρά μόνο με τη διάνοια.

Βλέπουμε λοιπόν μια συσχέτιση της διάνοιας με τα μαθηματικά εν γένει. Αυτό μας το επιβεβαιώνει ο Πρόκλος όπου στα σχόλια έργο του Ευκλείδου «Στοιχεία», μας κάνει λόγο για τα λεγόμενα Μαθηματικά Όντα, ή ορθότερα για τους μαθηματικούς λόγους, γνωστοί και ως διανοητά ή σκέτο λόγοι.

Τα εν λόγω "όντα" είναι στο ενδιάμεσο των Όντως Όντων (στο Νοητό δηλαδή) και της περιοχής του αισθητού-γίγνεσθαι-γενέσεως. Για την ακρίβεια η ευρύτερη περιοχή του Όντος, έχει ένα ανώτερο τομέα, τις Ιδέες, και έναν κατώτερο, τα διανοήματα-λόγοι-μαθηματικά.

Ο εν λόγω τόπος-διάκοσμος, δηλαδή εκεί που βρίσκονται τα μαθηματικά, είναι άυλος, σταθερός, αδιαίρετος εν σχέση με το κόσμο του γίγνεσθαι, αλλά εν σχέση με το νοητό κόσμο είναι διαστατός κλπ. Ο μαθηματικός διάκοσμος αποτελεί εικόνα του Νοητού και υπόδειγμα του αισθητού. Έχει ένα είδος ύλης, αλλά όχι με την έννοια της ύλης του γίγνεσθαι, αλλά είναι ύλη νοητή, κάτι σαν υπόστρωμα και ονομάζεται διάστημα και διάσταση.
 Καταλαβαίνουμε λοιπόν γιατί ο Πλάτων την ενάργεια, δηλαδή την σαφήνεια-καθαρότητα και την αντανάκλαση των όντως όντων εντός της ψυχής, την τοποθέτησε στο επίπεδο της διάνοιας, μιας και αυτή σχετίζεται με τα μαθηματικά αφού τα τελευταία «καθαρίζουν» τρόπο τινά τη σκέψη του ανθρώπου.

[1] Εδώ κάνει αναφορά για την Ιδέα του πράγματος, για το όντως ον.
[2] Ειδικά εδώ φαίνεται ξεκάθαρα το θέμα του ειδώλου, μιας και η ζωγραφιά αποτελεί είδωλο-εικόνα του αληθινού πράγματος
 [3] Εδώ ομιλεί για την Ιδεά του κύκλου, ο κύκλος ως όντως ον.
 [4] Ο δεύτερος ορισμός για το τι είναι η επιστήμη στο187.b του Πλατωνικού «Θεαίτητου» είναι: η αληθής δόξα, επιστήμη είναι. Εδώ θα πρέπει να προσέξουμε ότι βάζει το “αληθής” μπροστά και αυτό καθιστά την εν λόγω δόξα διάφορη από την ήδη αναφερόμενη. Θα πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας και αυτό που λέει στον «Φαίδρο» 248 ότι η ψυχή δεν βλέπει όλα τα όντως όντα, αλλά αναλόγως με το πόσο «δυνατός» είναι ο Ηνίοχός της και χαλιναγωγεί τους 2 ίππους, τόσο περισσότερα όντως όντα βλέπει. Άρα δεν είναι εφικτό πάντα να θεαθούν όλα τα όντως όντα, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει πλήρη επιστήμη(=γνώση) για αυτά, οπότε έχουμε τρόπο τινά ένα είδος δόξας.

[5] Δηλαδή στο Όντως Ον, την Ιδέα.

[6] Υπάρχει διεξοδική ανάλυση του Πρόκλου στα Σχόλια στον Παρμενίδη για τα Όντως Όντα, τις Ιδέες, που είναι συγγενικά με το Νου, και βρίσκονται στο Νοητό.

Πηγή :   http://www.rethymnoguide.gr

ΟΡΦΙΚΟΠΥΘΑΓΟΡΕΙΟΣ ΚΑΙ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ